معیارهای انتخاب همسر در اسـلام
فرشته محیطی
ازدواج امری فطری و سنت اسلامی است. انسان‌ها همانند دیگر آفریده‌های الهی جفت آفریده شده‌اند. بسیاری از موجودات،خود اقدام به انتخاب جفت می‌کنند. انسان‌ها هم به علل و عوامل گوناگونی به انتخاب جفت خویش اقدام می‌کنند؛ زیرا تناسل، آرامش، آسایش و خوشبختی را در جفت‌یابی درست و صحیح می‌دانند. از این‌رو به همسریابی بر اساس معیارهایی می‌پردازند که از نظر آنان اصلی و اساسی است.
نویسنده در این مطلب برخی از معیارهای مربوط به همسریابی را بر اساس آموزه‌های اسلامی تبیین کرده است.
***
اهمیت ازدواج و آثار آن
انتخاب همسر به معنای شریک زندگی، انتخاب بسیار مهم و اساسی است. انسان بر خلاف بسیاری از موجودات نمی‌تواند بی‌همسر به کمال برسد؛ زیرا بسیاری از تجربیات از طریق همسر به دست می‌آید و بسیاری از نواقص از راه همسر از میان رفته و انسان به کمال می‌رسد.
انسان‌ها موجودی انس‌پذیر هستند و همین انس و الفت است که آرامش و ناآرامی را برای آنان به دنبال می‌آورد. اگر انتخابی درست داشته باشند، به آرامش می‌رسند وگرنه حتی اگر به طلاق و جدایی بینجامد، ناآرامی همچنان آنان را تعقیب می‌کند؛ زیرا گذشته به‌سادگی از میان نمی‌رود و خصلت فراموشی انسان نیز در بسیاری از موارد کاری از پیش نمی‌برد.
از این‌رو باید در انتخاب همسری که بدان انس و الفت می‌گیرد بسیار دقت کند و هرکسی را برای همسری بر نگزیند.
همین مسئله موجب شده تا در اسلام معیارهای چندی برای انتخاب همسر مطرح شود تا اصل حکمت ازدواج که همان آرامش و آسایش و کمال‌یابی و پاسخگویی به نیازهای روحی و روانی و عاطفی یکدیگر است، به درستی تحقق یابد. اینجاست که مسئله کفو و همتراز بودن مطرح می‌شود تا دو کفه به گونه‌ای باشد که به هم نزدیک‌تر باشند و موجب تعادل شوند، نه آنکه کفه‌ها به گونه‌ای قرار گیرند که همتراز نشوند و موجبات عدم تعادل را فراهم آورند و زندگی را به آشوب و اضطراب و بحران بکشانند.
در اسلام ازدواج بسیار اهمیت داشته و به عنوان یک سنت موکد، استحباب آن چنان بالا دانسته شده که گاه به حد وجوب می‌رسد. نقش ازدواج در تکامل معنوی انسان تا جایی است که پيامبر خدا(صلى‌الله عليه و آله) می‌فرماید: هركه دوست دارد كه پاك و پاكيزه خدا را ديدار كند، با داشتن همسر به ديدارش رود.(بحار الأنوار، ج ۱۰۳، ص۲۲۰، حدیث۱۸ )
آن حضرت همچنین می‌فرماید: در اسلام هيچ بنايى ساخته نشد كه نزد خداوند عزّ و جلّ محبوب‌تر و ارجمندتر از ازدواج باشد.(بحار الأنوار، ج ۱۰۳، ص۲۲۲، حدیث۴۰ )
از دیگر آثار و برکات ازدواج این است که دین انسان با آن حفظ می‌شود،چنان‌که پیامبر(ص) می‌فرماید:هركه ازدواج كند، نصف عبادت به او داده شده است. (بحار الأنوار، ج ۱۰۳، ص۲۲۰، حدیث۲۲) همچنین می‌فرماید:كسى كه ازدواج كند، نيمى از دين خود را حفظ کرده و براى نيم دیگر بايد تقواى خدا در پيش گيرد.(كشف الخفاء، ج ۲، ص ۲۳۹، حدیث۲۴۳۲)
آن حضرت در نکته‌ای دیگر این‌گونه اهمیت ازدواج را توضیح داده و می‌فرماید: شخص ازدواج كرده خفته، نزد خدا فضيلت دارد بر ازدواج نكرده روزه‌گير شب زنده‌دار.(بحارالأنوار، ج ۱۰۳، ص۲۲۱، حدیث ۲۵)
امام صادق(ع) نیز می‌فرماید: دو ركعت نمازى كه مردِ زن‌دار بخواند، بهتر است از مردِ بى همسرى كه شب را به عبادت سپرى كند و روز را به روزه دارى. (قرب‌الإسناد، ص۲۰، حدیث۶۷ ) آن حضرت(ع) همچنین می‌فرماید: دو ركعت نمازى كه ازدواج كرده مى‌خواند، برتر از هفتاد ركعت نمازى است كه فرد عزب بخواند.(بحار الأنوار، ج ۱۰۳، ص۲۱۹، حدیث ۱۵)
با توجه به آثار و برکاتی که برای ازدواج گفته شده باید در انتخاب همسر دقت کرد؛ زیرا زمانی این آثار مترتب خواهد شد که انتخابی درست داشته باشیم وگرنه همین عامل حفظ دین و دنیا، بلای خانمان‌سوزی خواهد شد که به جای حفظ دین، همه وجود انسان را تباه و زندگی را تیره و تار می‌کند.یک انتخاب غلط و نادرست یا عجولانه و بدون تحقیق ممکن است که دین و دنیای آدمی را بسوزاند و خانه را به جای محل آرامش و آسایش به دوزخی بدل کند که انسان هر دم آرزوی مرگ داشته باشد و گاه حتی پس از مرگ در قیامت به دوزخ بکشاند. بر این اساس بارها در آیات و روایات بر معیارهایی که انسان را به ازدواج خوب و مناسب رهنمون می‌کند تأکید شده است. به عنوان نمونه پیامبر(ص) در‌باره آثار انتخاب نادرست می‌فرماید: پناه مى برم به تو از زنى كه پيش از آنكه زمان پيرى‌ام فرا رسد مرا پير كند.(الكافي، ج ۵، ص ۳۲۶، حدیث ۳)
اقسام مردان و زنان
شکی نیست که انسان‌ها اگر در کلیات یکسان باشند، در جزئیات چنان از یکدیگر فاصله دارند که برخی روایات، از نظر روحی و روانی آنان را به معادن زر و سیم و مس تشبیه کرده‌اند. اگر هم قلوهای یکسان را در کنار هم بگذارید باز این تفاوت‌ها به علل گوناگونی قابل مشاهده است، چه رسد که میان دو مرد و بلکه مرد و زن بخواهیم تفاوت‌ها را مد نظر قرار دهیم. پس همان‌طوری که فیزیک و اندام مرد و زن تفاوت دارد، روان و جان آنان نیز متفاوت است. این تفاوت‌ها به فیزیک آنان برنمی‌گردد، بلکه به سبب آن است که زن و مرد مکمل یکدیگرند و همانند نر و ماده لولا هستند که تفاوت‌های آنان موجب کارآیی‌شان می‌شود.
اگر در مرد عقلانیت و عدالت قوی‌تر است، در زنان عاطفه و احسان و ایثار قوی‌تر است. اگر دو شخصیت عاقل و عادل را در کنار هم بگذاریم شاید بتوانند با هم کنار بیایند، ولی در تکمیل یکدیگر و پاسخگویی به بخشی از نیازهای هم عاجز و ناتوان هستند؛ چنان‌که دو شخصیت دارای عواطف و احساسات قوی این‌گونه هستند و نمی‌توانند پاسخگوی همه نیازهای دیگر باشند؛ اما اگر دو طرف دارای تفاوت‌هایی در عقلانیت و عواطف باشند، می‌توانند نقش مکمل یکدیگر را به خوبی ایفا کنند و بخش اعظمی از نیازهای هم را بر‌آورده سازند.
زنان به علل و عوامل گوناگون همان‌گونه که از نظر اندام و جسم متفاوت و متنوع هستند از نظر روحیات نیز تفاوت‌های فاحش و آشکاری دارند. همین مسئله در مورد مردان نیز صادق است. امام صادق(ع) در بیان اقسام روحیات زنان می‌فرماید: زنان سه دسته‌اند: يكى، همه به سود توست و يكى، هم به سود تو و هم به زيان توست و يكى، همه به زيان توست و سودى برايت ندارد. آن زنى كه به سود توست، دوشيزه است و آن كه هم به سود توست و هم به زيان تو، بيوه زن است و آن كه به زيان توست و سودى برايت ندارد، زنى است كه از شوهر قبلى، فرزند به دنبال دارد.(تحف العقول، ص ۳۱۷؛ و نیز وسائل الشيعة، ج ۱۴، ص ۱۳، باب ۶، و نیز ص ۱۸، باب ۷)
امام رضا(ع) نیز می‌فرماید: زنان سه دسته‌اند: زن زاياى مهربان، كه شوهر خود را در كار دنيا و آخرتش يارى مى‌رساند و روزگار را بر او سخت نمىكند. و زن نازا و بىبهره از زيبايى كه شوهرش را [در امور خير] يارى نمىرساند. و زن پر سر و صداى پا به در و عيب‌جويى كه زياد را اندك مىشمارد و زياد را هم نمىپذيرد. زنهار كه فريفته زنى با اين خصوصيات شوى؛ زيرا رسول خدا(ص) فرمود: از خضراءالدمن بپرهيزيد. عرض شد: اى رسول خدا! خضراءالدمن كيست؟ فرمود: زنِ زيبايى كه در خانواده‌اى بد رشد كرده است.(بحار الأنوار، ج ۱۰۳، ص ۲۳۴، حدیث ۱۵؛ و نیز وسائل الشيعة، ج ۱۴، ص ۱۳، باب ۶، و نیز ص ۱۸، باب ۷ ) مردان نیز متفاوت هستند و در انتخاب مرد نیز باید هوشیار و بیدار بود و کسانی را انتخاب کرد که شایسته همسری باشند. در ادامه به برخی از شرایط مرد مناسب اشاره می‌شود.
امام صادق(ع) در بیان اهمیت یک انتخاب مناسب و درست می‌فرماید: همانا زن گردنبندی است؛ پس بنگر كه چه گردنبندی به گردن مىافكنى. براى زن ارزش و بهايى نمىتوان تعيين كرد، نه براى خوب آنها و نه براى بدشان. زن خوب، ارزشش طلا و نقره نيست، بلكه از طلا و نقره هم بهتر و ارزشمندتر است و زن بد، ارزشش خاك نيست، بلكه خاك از او ارزشمندتر است. (معاني‌الأخبار، ص ۱۴۴، حدیث۱)
معیارهای انتخاب همسر در اسلام
پس بهتر آن است که در انتخاب همسر این معیارها را در نظر داشته باشید:
1. دیندار: پیامبر(ص) اولین معیار را طبق آیات قرآن همان اسلام قرار می‌دهد و می‌فرماید: من زينب دختر جحش را به ازدواج زيد بن حارثه درآوردم و ضباعه دختر زبير بن عبد المطّلب را به ازدواج مقداد، تا بدانند كه والاترين شرافت، اسلام است.(مكارم الأخلاق، ج ۱، ص۴۵۲، حدیث ۱۵۴۶ ) امام صادق(ع) نیز اصل مذهب را مورد تأکید قرار داده و می‌فرماید: تزَوَّجُوا في الشُّكاكِ و لا تُزَوِّجُوهم، لأنَّ المرأةَ تَأخُذُ مِن أدَبِ الرَّجُلِ و يَقهَرُها عَلى دِينِهِ؛ از خانواده‌اى كه [در حقانيت شما شيعيان] ترديد دارند، زن بگيريد، اما به آنها زن ندهيد؛ زيرا زن، تربيت و خلق و خوى مرد را به خود مى گيرد و مرد، او را تحت تأثير دينِ خود قرار مى دهد. (بحارالأنوار، ج ۱۰۳، ص۳۷۷، حدیث۸)
2. تارک شراب‌خواری: باید به مردی که شراب‌خوار است زن نداد؛ زیرا اهل غیرت نیست و دخترت را بدبخت می‌کند و بی‌حیا و بی‌عفت می‌گرداند. امام رضا(ع) در این‌باره می‌فرماید: از زن دادن به شراب‌خوار بپرهيز، كه اگر به او زن دهى چنان است كه دلاّل زنا شده باشى.(بحار الأنوار، ج ۷۹، ص۱۴۲، حدیث۵۵)
3. خوش اخلاق: از دیگر شرایط همسر آن است که خوش خلق باشد و دختر به بدخلق دادن نادرست است. دراین‌باره روایتی وارد شده که بسیار مناسب است. راوی می‌گوید به امام رضا(ع) نوشتم: من خويشاوندى دارم كه از دخترم خواستگارى كرده، اما بد اخلاق است. حضرت فرمود: اگر بداخلاق است دختر به او نده.(مكارم الأخلاق، ج ۱، ص۴۴۳، حدیث۱۵۲۵ )
4. خردمند: ازدواج با احمق روا نیست. پیامبر گرامی می‌فرماید: از ازدواج با زن احمق بپرهيزيد؛ زيرا همنشينى با او تباهى است و فرزندانش كفتار [صفت]هستند. (بحار الأنوار، ج ۱۰۳، ص۲۳۷، حدیث۳۵)
5. سن و ظاهری مناسب: در انتخاب همسر باید مراعات سن و ظاهر را کرد. پیامبر گرامی(ص) در‌باره انتخاب زن می‌فرماید: با زنِ شهبَره و لَهبَره و نَهبَره و هَيدَره و لَفُوت ازدواج نكن...؛ شهبره، زنِ چشم كبود بد زبان است، لهبره، زن دراز قدِ لاغر اندام است، نهبره، زن كوتاه قدِ زشت است، هيدره، پيرزن رو به مرگ است و لفوت، زنى است كه از شوهر قبلى‌اش فرزند داشته باشد.(بحار الأنوار، ج ۱۰۳، ص۲۳۱، حدیث۶)
6. اصالت خانوادگی: نباید در انتخاب همسر به هر جایی رفت و از آدم‌های بی بته همسر خواست هر چند که مردی ثروتمند و خوش اندام و یا زنی زیبا است. امام صادق(ع) از پیامبر(ص) روایت کرد که ایشان به مردم فرمود: از خضراءالدمن (گياه روييده در خرابه) بپرهيزيد. گفته شد: اى رسول خدا! خضراءالدمن چيست؟ فرمود: زن زيبارويى كه در خانواده‌اى فاسد رشد كرده است.(بحار الأنوار، ج ۱۰۳، ص۲۳۲، حدیث۱۰ )
7. مهریه مناسب: زنی مناسب ازدواج است که مهریه‌اش مناسب باشد و صداق سنگین طلب نکند. پیامبر(ص) می‌فرماید: بهترين زنان امّت من، خوب روترين و كم مهريه‌ترين آنان هستند. (بحار الأنوار، ج ۱۰۳، ص۲۳۷، حدیث۲۵) آن حضرت (ص) در جایی دیگر می‌فرماید: بهترين مهريه، سبك‌ترين آن است.(كنز العمّال، حدیث ۴۴۷۰۷ ) پیامبر(ص) در بیان تاثیر سوء مهریه سنگین می‌فرماید: در مهريه آسان بگيريد؛ زيرا مرد، مهريه [سنگين] زن را مى دهد، اما در دلش نسبت به او كينه و دشمنى پديد مى آيد.(كنز العمّال، حدیث ۴۴۷۳۱ ) امام صادق(ع) نیز توضیح می‌دهد که:نشانه شومى و نامبارکی زن، زياد بودن مهريه او و نافرمانى از شوهرش است. (معاني الأخبار، ص ۱۵۲، حدیث۱)
8. آسانی در خواستگاری: همسری پسندیده و مناسب است که خواستگاری‌اش بدون تشریفات و آسان باشد و هزینه روحی و مالی بر مرد تحمیل نکند. پیامبر(ص) در این‌باره می‌فرماید: از ميمنت و خجستگى زن اين است كه خواستگارى‌اش راحت و مهريه‌اش سبك باشد و راحت بچه‌دار شود.(كنز العمّال، حدیث ۴۴۷۲۱ ) اینها بخشی از معیارهای انتخاب همسر است. در روایات ملاک‌های دیگری نیز بیان شده که به جهت اختصار به همین میزان بسنده می‌شود.